Veel mensen zeggen dat ze een hekel hebben aan slachtoffergedrag. Ze vinden dat je ‘het heft weer in eigen hand moet nemen.’ Zeggen bijvoorbeeld dat iemand je maar ‘zover kan kwetsen, als jij dat toelaat.’ Er zijn zelfs mensen die menen, dat van iets of iemand slachtoffer worden een (on)bewuste eigen keuze is! Met een soort van psychologie van de koude grond worden mensen die slachtoffer ZIJN, door zichzelf en anderen, geacht daar zo snel mogelijk overheen te stappen. Ze worden aangemoedigd weinig aandacht te geven aan hun eigen gevoelens van onmacht, zodat ze zo snel mogelijk het heft in eigen hand kunnen nemen.

Hekel aan slachtoffers

Volgens mij weten we niet echt wat we aanmoeten met slachtofferschap. Het lijkt wel alsof we eigenlijk een hekel aan slachtoffers hebben. Machteloosheid is duidelijk één van de moeilijkste gevoelens die er is, dus proberen we dat gevoel koste wat kost uit de weg te gaan. We ontkennen het bij onszelf en willen ook het liefst dat anderen zo snel mogelijk ophouden met hun gezeur over de ellende die ze hebben meegemaakt.

Klappen van het leven

Daarmee weigeren we onder ogen te zien dat het leven aan mensen – tegen hun zin – behoorlijke klappen toedient. Dat je slachtoffer kunt zijn van het lot, van de dwaasheid, onvoorzichtigheid of kwaadaardigheid van iemand anders. We doen liever alsof we alles zelf kunnen bepalen, dan dat we werkelijk leren omgaan met tegenslag en met slachtofferschap.

Zorgvuldig

Leren dat deel van jezelf te koesteren dat slachtoffer is geworden, jezelf te vergeven voor wat jou is overkomen, te aanvaarden dat je misschien wel altijd littekens, pijnlijke plekken en wantrouwen houdt, dat zijn volgens mij zorgvuldige, ondersteunende benaderingen van iemand die slachtoffer is. Als je de stap van de ‘koestering’ en het verwerken van het verdriet en de pijn overslaat, word je eigenlijk voor de tweede keer slachtoffer. Je doet dan jezelf geweld aan door over je gevoelens van gekwetst zijn heen te stappen.

Vergeving

Als je slachtoffer bent geworden van de nalatigheid, fout of opzet van iemand anders, dan heb je te maken met een dader. Ook over de manier waarop je het beste kunt omgaan met de dader, wordt breed met adviezen rondgestrooid. Adviezen die niet heilzaam zijn. Zo zou je los kunnen komen van je slachtofferschap door de dader te vergeven. Zelfs als die dader op geen enkele manier zijn eigen verantwoordelijkheid heeft genomen. De mensen die in mijn praktijk komen en zeggen dat ze de dader hebben vergeven, zijn ZONDER UITZONDERING aan zichzelf voorbijgegaan. Ze dachten dat het goed zou zijn om de dader te vergeven. Uiteraard klinkt dat ook heel erg nobel om te kiezen voor een ‘hoger perspectief’. Maar wat er feitelijk gebeurt, is dat ze hun eigen slachtoffer in de steek hebben gelaten en proberen op de stoel van ‘God’ te gaan zitten.

Verantwoordelijkheid teruggeven

Als je de dader probeert te vergeven voor hij zelf verantwoordelijkheid heeft genomen, probeer je ‘beter’ te zijn dan de dader. Jij hebt zo’n goed hart dat je het de ander niet kwalijk neemt dat hij je heeft beschadigd. Maar het klopt niet. De dader draagt de verantwoordelijkheid voor wat hij je heeft aangedaan. Ook als jij jezelf helemaal hebt geheeld, neemt dat zijn verantwoordelijkheid niet weg.

Bevrijding

Uiteraard zijn er wel symbolische handelingen ten opzichte van de dader mogelijk die zorgen voor een innerlijke bevrijding. Veel slachtoffers hebben een deel van de verantwoordelijkheid voor wat er is gebeurd overgenomen van de dader. Dat is logisch, want zo lang de dader de verantwoordelijkheid zelf niet neemt, ‘hangt’ die in de lucht. Als het slachtoffer het deel van de overgenomen verantwoordelijkheid (symbolisch) aan de dader teruggeeft, zie je bevrijding ontstaan.

Incestslachtoffer

Ik heb dat vele malen gezien bij de begeleiding van incestslachtoffers. Zolang het slachtoffer zich verantwoordelijk voelt voor de daden van de dader, kan hij/zij eigenlijk maar slecht de verantwoordelijkheid voor het eigen leven op een goede manier oppakken. Zodra het incestslachtoffer symbolisch de verantwoordelijkheid teruggeeft aan de dader en aan de andere volwassenen die het kind hadden horen te beschermen, dan gaat er een zucht van opluchting door de kamer. Het geeft het slachtoffer eindelijk zijn/haar eigen onschuld terug.

Slachtoffer in een relatie

Op slachtofferschap in relaties rust ook nog steeds een behoorlijk taboe. ‘Waar er twee kijven, hebben er twee schuld’ is een belangrijke collectieve overtuiging die daderschap in relaties verborgen houdt. Het is gebruikelijk dat het slachtoffer zelf verantwoordelijk wordt gehouden voor emotionele, geestelijke en fysieke mishandeling. ‘Had je maar bij hem weg moeten gaan’, krijgen slachtoffers dan te horen. Of ze vertellen het zichzelf. Ze zien het als een persoonlijke tekortkoming, omdat zij zich niet konden beschermen tegen het geweld van hun partner of omdat ze niet zijn opgestapt uit de destructieve relatie. Dat de dader over de schreef is gegaan door emotioneel of fysiek geweld te gebruiken, krijgt nauwelijks aandacht.

Zelfvertrouwen

Slachtofferschap in een relatie is bijzonder moeilijk te doorbreken. Om te beginnen tast geweld – of dat nou emotioneel, mentaal of fysiek geweld is – je zelfvertrouwen aan. Als degene van wie je houdt de grenzen die je stelt niet respecteert, raak je daarvan in de war. Je denkt dat het aan jou ligt dat je grenzen niet gerespecteerd worden. Dat je iets niet goed doet. Als je het wel goed zou doen, zouden je grenzen immers wel gerespecteerd worden. Veel slachtoffers van geweld in relaties hebben in hun jeugd bijzondere dingen meegemaakt. Ze hebben zich in allerlei bochten gewrongen om liefde te ontvangen van hun ouders. Of ze hebben geen veilige omgeving gekend, zodat ze dus ‘gewend’ zijn aan het feit dat hun grenzen het niet waard zijn om gerespecteerd te worden. Helaas hebben zij vaak de neiging om te kiezen voor iemand die herhaalt of zelfs versterkt wat zij vroeger hebben meegemaakt. Zie bijvoorbeeld het artikel Relatie met een narcist.

Loskomen uit slachtofferschap

Toch komt er voor de meeste slachtoffers van geweld in relaties een moment dat ze besluiten om zich te bevrijden uit de relatie. Ook al betalen ze daar vaak een hoge prijs voor. Iemand die zijn partner geestelijk of lichamelijk mishandelt, zal immers niet ontspannen reageren op de scheidingsmelding. Als je in de relatie de ‘verliezer’ bent, is de kans groot dat je ook in de scheiding zult inleveren als het gaat om bezittingen, geld en contact met je kinderen. Veel slachtoffers blijven beschadigd en berooid achter en zullen dus enorm veel werk moeten verzetten om hun zelfvertrouwen weer terug te winnen.

Eigen verantwoordelijkheid

Erkennen dat je slachtoffer bent, betekent niet dat je van plan bent de rest van je leven te blijven hangen in slachtofferschap en slachtoffergedrag. Het is je taak als slachtoffer je beschadigingen (voor zover mogelijk) te helen. Alleen dan kun je, met littekens en al, je leven gaan vormgeven. Dat vraagt naast het zoeken van troost en steun ook om discipline. Je zult je leven weer in eigen hand moeten nemen.

Slachtoffergedrag

Wat is nou eigenlijk slachtoffergedrag?

• Doen alsof je zelf totaal geen invloed hebt;
• Aangeleerde hulpeloosheid;
• Weigeren verantwoordelijkheid te nemen voor de wederopbouw van je leven;
• Blijven hangen in zelfmedelijden;
• Anderen alles voor je laten oplossen.

Hoe versterk je slachtoffergedrag?

Er is een heel interessant fenomeen: zodra je NIET erkent dat iemand slachtoffer is, zul je merken dat hij/zij steeds meer aspecten van slachtoffergedrag gaat vertonen. Hij/zij gaat immers aan zichzelf en aan jou bewijzen dat hij/zij wel degelijk slachtoffer is. De machteloosheid wordt extra benadrukt en eigenlijk komt het slachtoffer nog verder vast te zitten.

Hoe groei je voorbij slachtoffergedrag?

• Erken dat je slachtoffer bent;
• Erken dat je steun nodig hebt;
• Regel steun van vrienden, vriendinnen en familie;
• Regel deskundige steun van instanties zoals huisarts, maatschappelijk werk, psycholoog of steungroepen;
• Stel jezelf kleine doelen om je leven weer in eigen hand te krijgen;
• Geef ruimte aan je emoties van verdriet en woede;
• Ga veel de natuur in.

Hoe help je een slachtoffer boven het slachtofferschap uit te stijgen?

• Erken het slachtofferschap;
• Bied troost, steun en ga mee om het slachtoffer zijn/haar woede op een veilige plek te laten uiten (lekker schreeuwen in het bos of op de hei);
• Stimuleer het slachtoffer om deskundige hulp in te roepen;
• Help het slachtoffer realistische doelen aan zichzelf te stellen;
• Help mee met praktische zaken;
• Zorg ervoor dat je geen verantwoordelijkheid van het slachtoffer overneemt;
• Doe samen leuke dingen.

Laat je steunen

Als je een hulpverlener zoekt, let dan heel goed op of het iemand is die je leert contact te maken met wat je nodig hebt en daarvoor te zorgen. Neem niet iemand die je ‘overleefgedrag’ versterkt. Er zijn eigenlijk maar weinig deskundigen in Nederland die echt verstand hebben van het herstellen na destructieve relaties en die je kunnen steunen bij het loskomen uit zo’n relatie.

Caroline Franssen
Relatie-expert

Over de auteur

Caroline Franssen werkt ruim twintig jaar als (relatie)coach en trainer. Zij is oprichter van de Relatie Academie en geeft les in Beeldkracht, systemisch werk (familieopstellingen en kwaliteitenopstellingen). Voor een consult kun je rechtstreeks in haar agenda een afspraak maken of je kunt bellen naar 06-33886581.

Volg Sophia Magazine op Bloglovin of ontvang voortaan een melding in je mailbox als er een artikel verschijnt. Hoe? Door een – gratis – abonnement op Sophia Magazine te nemen: Stuur via het contactformulier een berichtje dat je abonnee wilt worden.