Wat is het toch telkens goed toeven bij die oude Russen! Meesters zijn het in het ontvoeren van de lezer, vanaf de eerste pagina, naar een onbekend oord, ergens ver weg. Je verdwijnt geruisloos van de wereldbol. Wanneer je terugkeert, voel je een kleine schok en een vaag, knagend ongemak en denk je: wat was me dat!

Lev Tolstoj

Lev Tolstoj is een wereldbekende schrijver. De lezer associeert Tolstoj vooral met zijn lijvige werken Anna Karenina en Oorlog en Vrede. Het loont echter zeker de moeite om ook andere werken van deze auteur te lezen. De dood van Ivan Iljitsj is een geroemde novelle uit 1886, uit het latere, meer filosofische werk van de auteur.

Ivan Iljitsj

Ivan Iljitsj is een gerespecteerd officier van justitie in Sint-Petersburg. Hij is getrouwd, heeft twee kinderen, kortom hij heeft zijn leven netjes op een rijtje. Maar wanneer Ivan Iljitsj plots getroffen wordt door een ongeneeslijke ziekte en een erg pijnlijke doodstrijd, komt hij tot het wrange besef niet echt geleefd te hebben. Aan zijn bed gekluisterd, komt hij tot het inzicht dat noch zijn vrouw, noch zijn collega’s, niemand eigenlijk, oprecht om hem geeft. Zijn keurig opgebouwde bestaan blijkt één grote leugen.

De onontkoombaarheid van de dood

Pas wanneer Ivan Iljitsj de dood al in de ogen kijkt, dringt de leegte van zijn eigen leven zich meedogenloos aan hem op. Enerzijds kan hij maar niet geloven dat de dood nabij is. Anderzijds voelt hij zo’n spijt over zijn futiele leven. De zieke wordt heen en weer geslingerd tussen zijn angst voor het einde en de verscheurende inzichten over het eigen onbetekenend leven, dat niet ten volle geleefd werd. Tolstoj wil de lezer wakker schudden. Hij wil hem aansporen om niet te wachten tot de dood zich aandient om over zingeving en het leven zelf na te denken.

Geestelijke crisis

Het autobiografische aspect in deze novelle is overduidelijk. Tolstoj heeft een heel zware geestelijke crisis meegemaakt rond 1880. Dat was kort nadat hij wereldwijd faam had geoogst met zijn grote romans ‘Oorlog en vrede’ (1869) en ‘Anna Karenina’ (1877). Tijdens deze crisis kwam hij tot het inzicht dat hij zich nooit met de meest belangrijke vraag had bezighouden, namelijk de vraag naar wat het betekent (een goed) mens te zijn. Hij vond het verschrikkelijk lastig dat hij op zijn gevorderde leeftijd nog steeds geen antwoord kon geven op de meest prangende vragen: wie of wat ben ik en hoe moet ik mijn leven leiden? Na deze crisis heeft hij vooral over filosofische kwesties geschreven. ‘Mijn biecht’, een autobiografisch werk uit 1884, is in dat opzicht erg verhelderend.

Gesprek met zichzelf

De novelle bestaat dan ook hoofdzakelijk uit een innerlijke dialoog. Ivan Iljitsj kan niet anders dan in gesprek gaan met zichzelf. Wat hij te weten komt, is erg confronterend. Hij realiseert zich dat hij zijn leven lang obsessief bezig was met uiterlijk vertoon, geld en aanzien. Dat hij zelfs de gedachte aan de dood gemeden heeft. ‘Na een gesprek met zijn diepste innerlijk beseft hij zich dat hij zich daarmee ook van het leven heeft afgeschermd.”

Wie de dood minacht of negeert, leeft niet ten volle. Het leven heeft pas zin, omdat het eindig is. Wie zijn tijd niet beheert, wie altijd overal wil zijn, wie vaak roept dat het leven druk druk druk is, klaagt op het einde vaak over het leven dat toch veel te kort is. Het is de centrale idee in ‘Over de lengte van het leven’ van Seneca. Het zijn net deze mensen die hij op de korrel neemt: zij verspillen hun tijd en komen niet toe aan het werkelijke leven. Zoals Ivan Iljitsj.

Gerasim

Het lijden van de doodzieke Ivan Iljitsj wordt enigszins verzacht door de goede zorgen van Gerasim. Hij is een frisse boerenjongen die als huisbediende alles doet om zijn meester van dienst te zijn. Het is in de novelle het enige personage van wie een warme gloed uitgaat. Bij hem vindt Ivan Iljitsj enige troost. En terwijl zijn vrouw, de dokters en al zijn kennissen en collega’s zitten te wachten op het moment dat dit alles eindelijk voorbij is, verzorgt Gerasim zijn meester, praat met hem over zijn angsten en houdt zelfs urenlang zijn voeten omhoog.

Universeel

Hoewel de novelle meer dan honderd jaar geleden geschreven werd, is de inhoud ervan nog steeds actueel. De vraag naar de zin van het individuele leven en de betekenis van de dood is universeel en onvergankelijk. Daarom zou ik dit boekje iedereen willen aanraden: het zet je aan tot reflectie over het eigen bestaan en doet je nadenken over wat nu echt belangrijk is. Beter nu dan wachten tot de dood al op de drempel staat. En Tolstoj leert mij alvast één mooie waarheid: durf dingen in vraag te stellen.

Meer recensies van Nele Ninclaus lezen?

• Zulajka opent haar ogen van Guzel Jachina
• De verovering van de vrijheid – Alicja Gescinska
• Het achtste leven (voor Brilka) van Nino Haratischwili
• Weg van liefde – Alain de Botton

(Taalfoutje gezien? Meld het dan. Alvast bedankt!)

Volg Sophia Magazine op Bloglovin of ontvang voortaan een melding in je mailbox als er een artikel verschijnt. Hoe? Door een – gratis – abonnement op Sophia Magazine te nemen: laat rechts bovenaan deze pagina je e-mailadres achter!