De jonge, onbemiddelde student Rodion Raskolnikov vermoordt de oude woekeraarster Aljona Ivanovna en wordt na de moord heen en weer geslingerd tussen schuldgevoelens, woede, angst, ergernis en waanzin. Hij bekent uiteindelijk de misdaad en wordt naar een strafkamp in Siberië gedeporteerd. Dit is in het kort de plot van het ingenieuze, kolossale meesterwerk Misdaad en straf van Dostojevski uit 1866.

Moord op een luis

De hele roman Misdaad en straf is opgebouwd rond de moord op een onbeduidende pandjesvrouw en haar zus. Aanvankelijk kan noch de lezer, noch Raskolnikov zelf geloven dat hij in staat zou zijn een moord te plegen. Enige tijd fantaseert hij over die walgelijke daad en heeft alles een hypothetisch karakter. ‘Bekijk het eens goed: aan de ene kant heb je een domme, onbetekenende, boosaardige en zieke oude vrouw, waaraan niemand behoefte heeft, en die integendeel iedereen nadeel berokkent, die zelf niet weet waarom ze leeft en die morgen vanzelf kan sterven… Aan de andere kant heb je jonge, frisse krachten, die zo maar ten gronde gaan als ze niet worden ondersteund, en dat bij duizenden tegelijk, en overal! Honderd, duizend goede daden, die je op gang kunt brengen of verbeteren met het geld van die oude vrouw. Sla haar dood en neem haar geld, om je dan daarmee te wijden aan de dienst, aan de gehele mensheid: wat denk je, zou die ene kleine zonde niet wegvallen tegen duizenden goede daden?… En wat betekent op de grote weegschaal het leven van dat teringachtige, domme en kwade oude wijfje? Niet meer dan het leven van een luis of een spin, en zelfs dat niet, omdat de oude schadelijk is. Ze leeft op anderen, ze is boosaardig.’

Misdaad en Straf wordt beschouwd als een perfect geconstrueerde misdaadroman met heel veel suspense, niet rond de vraag ‘Wie heeft het gedaan?’, maar rond de voorbereiding van de moord en de motieven.

Raskolnikov

Pleegt Raskolnikov de moord omwille van het geld? Hij is straatarm en zijn zus Doenja staat op het punt in het huwelijk te treden met de rijke, maar weerzinwekkende Svidrigajlov om zo haar broer, moeder en zichzelf te redden. Als geld al een van de motieven is, dan zeker niet het hoofdmotief. De naam Raskolnikov is afgeleid van het Russische woord раскол – raskol, dat je kan vertalen als ‘scheiding’of ‘afsplitsing’.

Enerzijds verwijst Dostojevski hiermee naar het schisma in de Russische kerk in de 17de eeuw. Toen scheidde een fundamentalistische religieuze beweging zich af van de officiële orthodoxe Russische kerk. Raskolnikov is als intellectueel niet enkel van het ware geloof losgerukt, hij is ook geïsoleerd geraakt van het Russische volk. Hij is afgesneden van de wereld.

Anderzijds kan je de keuze voor de naam ook psychologisch interpreteren. Raskolnikov balanceert voortdurend tussen waanzin en realiteit, verstandsverbijstering en ontnuchtering. Zijn innerlijke strijd en gespletenheid gedurende de uitputtende dagen voor en na de moord geven een beeld van de onsamenhangende persoon die hij geworden is.

Waanzin

Hij lijkt wel bezeten door de gedachte aan de moord. Ook na de moord, die op het einde van het eerste deel plaatsvindt, volgen we hoofdzakelijk de gedachtengang en innerlijke monologen van Raskolnikov. Het is voor de lezer bijna niet uit te houden. De koortsachtigheid van het boek kruipt langzaamaan onder je huid en op het einde krijg je zin om het boek met een knal tegen de muur te gooien.

Het boek bestaat uit zes delen en enkel in de epiloog hanteert Dostojevski een meer objectieve, afstandelijke verslagstijl. Dit meesterwerk is naast een spannende misdaadroman vooral een hoogstaand staaltje menselijke psychologie. Zelf schreef Dostojevski hierover in zijn dagboeken: ‘Men noemt mij een psycholoog, dat is onjuist, ik ben slechts een realist in hogere zin, dat wil zeggen: ik laat alle diepten van de menselijke ziel zien.’

Misdaad en Straf geeft ons een indringende inkijk in de psyche van een moordenaar. ‘De drang van de misdadiger om zijn misdaad op te biechten is groter dan zijn angst voor de straf’, schrijft Dostojevski. Een boek over zonde, waanzin, schuld, berouw en verlossing.

God

Raskolnikov is een product van de rationalistische en nihilistische tijdgeest van de jaren 1860. God is dood. De enige richtlijn voor het handelen van de mens, is zijn eigen wil. Is alles wat de mens wil dan geoorloofd? Op zoek naar een antwoord op deze vraag, verdeelt Raskolnikov de mensen in twee soorten. De superieuren, geboren om te heersen, en de gewone stervelingen, die overheerst worden. Omdat hij niet weet tot welke groep hij behoort, besluit hij, ‘omwille van de idee’, die moord te plegen. De vrouw die hij op het einde liefheeft en die hem volgt naar het strafkamp in Siberië, Sonja, is diepgelovig. Zij redt de vertwijfelde, ziekelijke Raskolnikov. Dit is geen toeval. Dostojevski was zelf een diepgelovig man en zag in het orthodoxe christendom de enige ware religie.

Sint-Petersburg

De roman speelt zich af in Sint-Petersburg. Het is zomer en de hitte is moordend. Er hangt een benauwende, broeierige spanning in de lucht. ‘Ik ben overtuigd dat in Sint-Petersburg veel mensen in zichzelf praten onder het lopen. Dit is een stad van halfgekken. Er is bijna geen andere plaats waar het menselijk gemoed aan zoveel sombere, scherpe en eigenaardige invloeden blootstaat als in Petersburg. Wat de klimaatinvloeden alleen al niet kunnen doen!’ Deze passage duidt op weinig optimisme over de meest Europese stad van Rusland. Dat het verhaal zich net in deze stad afspeelt,  is ook geen toeval. Dostojevski was diep overtuigd van de waarlijke missie van Rusland: Europa redden van de ondergang. Daarvoor zouden drie factoren zorgen: de tsaar, het orthodoxe geloof en de Russische ziel.

Sonja Marmeladova

Het boek staat bol van personages uit de onderwereld: dronkaards, prostituées, woekeraarsters, dieven. Tegen dit grauwe decor van ontucht, ziekte en uitzichtloosheid verschijnt, bijna als een engel, Sonja Marmeladova. Zij is ongetwijfeld één van de mooiste karakters uit het boek. Sonja heeft, net als Raskolnikov, een evangelische wet overtreden: ze werkt als prostituée om zo haar stiefmoeder en broertjes en zusjes van de ondergang te redden. Zij is de belichaming van deemoed en christelijke naastenliefde. Onder haar invloed vindt Raskolnikov verlossing: hij vindt de moed de misdaad op te biechten. Hij krijgt acht jaar dwangarbeid in Siberië, Sonja volgt hem.

Misdaad en straf

Dostojevski schreef dit boek in erg moeilijke omstandigheden. Hij vluchtte in 1865 naar Wiesbaden, weg van zijn schuldeisers, en begon daar aan de roman. Net als Raskolnikov was hij op dat moment helemaal berooid, mede door zijn gokverslaving. Het was een boek dat hij beslist moest schrijven. Misdaad en Straf is een boek dat je beslist moet lezen, vooral omwille van de psychologische diepgang, ethische vragen en filosofische bespiegelingen.

Wil je meer recensies lezen van Nele Ninclaus?

• • Recensie: De eenzame stad – Olivia Laing
  • Samenleven met gezond verstand – Patrick Loobuyck
  • De dood van Ivan Iljitsj – Lev Tolstoj
  • Zulajka opent haar ogen van Guzel Jachina
  • De verovering van de vrijheid – Alicja Gescinska
  • Het achtste leven (voor Brilka) van Nino Haratischwili
  • Weg van liefde – Alain de Botton

(Taalfoutje gezien? Meld het dan. Alvast bedankt!)

Volg Sophia Magazine op Bloglovin of ontvang voortaan een melding in je mailbox als er een artikel verschijnt. Hoe? Door een – gratis – abonnement op Sophia Magazine te nemen: laat rechts bovenaan deze pagina je e-mailadres achter!