‘Stomme trien, zo had Vampiria haar als eerste genoemd. Zulajka had niet in de gaten gehad dat ze na enige tijd zichzelf zo was gaan noemen.’ Stomme trien (мокрая курица)  is de vernederende naam voor Zulajka. Ze is een eenvoudige boerin die een onderdrukt bestaan leidt, maar dat zelf niet lijkt te beseffen. Zulajka woont in Joelbasj, een Tataars dorp, samen met haar brute man Moertaza en haar schoonmoeder. Ze noemt haar schoonmoeder Vampiria en deze blijft ook na haar dood een rol spelen in Zulajka’s leven. Hoe ze zich ook uitslooft voor haar man en schoonmoeder, Zulajka vindt geen greintje respect en al zeker geen liefde in hun aardedonkere hut, noch in hun hele grauwe bestaan. Het leven van de Tataarse dorpelingen en van Zulajka neemt een onverwachte wending in 1930.

Kolchozen versus koelakken

Zulajka opent haar ogen is het vertederende, verpletterende en ongelooflijke verhaal van een eenvoudige boerenvrouw ten tijde van de Stalinterreur. In 1929 kwam Stalin aan de macht en in datzelfde jaar nog besloten de autoriteiten dat er kolchozen of collectieve landbouwbedrijven opgericht moesten worden. De koelakken (dit waren boeren die enig privé-bezit hadden, één koe bijvoorbeeld) dienden daartoe geliquideerd te worden. Sommigen werden gewoon vermoord, anderen en masse gedeporteerd naar Siberië. Daar woonden ze in nederzettingen die onder bevel stonden van een commandant. Dit is de historische achtergrond van de roman.

Siberië

Terug naar Joelbasj. In 1930 wordt het Tataarse dorp binnengevallen door soldaten van het Rode Leger. De boeren worden vermoord of verbannen, hun eigendommen in beslag genomen. Moertaza wil zich niet overgeven en wordt vermoord. De stokoude, blinde Vampiria wordt gewoon achtergelaten en Zulajka belandt bij de caravan dorpelingen die gedeporteerd worden. Na een tergend trage en lange tocht komt de trieste stoet aan in Kazan. Een eeuwigheid en een mensonterende, doodzaaiende treinreis later, belanden de overgebleven dorpsbewoners, samen met nog andere bannelingen uit Leningrad en ‘gevaarlijke elementen’, aan de oever van de Angara, diep in Siberië. Daar moeten ze onder leiding van commandant Ignatov zien te overleven.

Hopen hoop

Prachtig ontroerend beschrijft Jachina hoe de ‘migranten’ er met vallen en opstaan in slagen een nieuw leven op te bouwen. Dat leven hangt af van de grillen van het weer, van de welgezindheid van de taiga, van de rijkdom van de Angara. Maar evenzeer ook van onderlinge samenwerking, het kunnen loslaten van wat definitief voorbij is, de wil tot overleven, de kunst om in de hel ook schoonheid en liefde te vinden. En hoop, hopen hoop.

Zulajka opent haar ogen

Ondanks haar wrede lot en de erbarmelijke omstandigheden, ondanks de dood die altijd en overal aanwezig is, ondanks ziekte en verval, verzoent Zulajka zich met dit nieuwe leven. ‘Zulajka huist er in een klein kamertje, leeft samen met mensen die geen bloedverwanten zijn, praat in een taal die niet haar moedertaal is, gaat op jacht als een man, werkt voor drie, en ze voelt zich goed. Niet zozeer gelukkig, nee. Maar goed.’

Liefde zo zoet als honing

De stille, schaarse momenten van liefde maken zo’n diepe indruk op de lezer, misschien net omdat ze zo fel contrasteren met de achtergrond van oorlog, pijn, misbruik en vernedering. Bij wie Zulajka uiteindelijk liefde en genegenheid vindt, zal ik niet verklappen. Die liefde lijkt op honing: vloeibaar, goudkleurig, zoet. Het harde leven in de hel krijgt een gouden randje. Een liefdesverhaal dat blijft plakken.

Professor in een ei

Jachina slaagt er als geen ander in om de tragiek van die tijd in een beklijvende roman  weer te geven. Naast Zulajka – het hoofdpersonage, deels gebaseerd op de grootmoeder van de auteur – en Joezoef, haar zoontje, was me vooral de figuur van Wolf Karlovitsj Leibe zeer dierbaar. In een vorig leven (voor Stalin aan de macht kwam) was hij een vermaard professor aan de universiteit van Kazan en praktiserend chirurg. Voor een intelligente en gevoelige man als Leibe waren de gruwelen danig groot, dat hij alleen redding kon vinden door in een fantasiewereld te vluchten. De professor leefde dan ook in een ei. Hoe dat ei er kwam en hoe het de professor beschermde, maar ook hoe het brak op het moment dat de man de nieuwe realiteit weer aankon en met welke andere, bijzondere gebeurtenis dit samenviel, behoren tot de schitterendste passages uit het boek. Ik kreeg het er in elk geval Siberisch koud van.

4 miljoen boeren gedekoelakiseerd

Het boek is voorzien van een kort nawoord van de vertaler, Arthur Langeveld. Daarin lezen we dat er meer dan 2000 van dergelijke nederzettingen waren, verspreid over heel Siberië. In totaal werden ongeveer 4 miljoen boeren ‘gedekoelakiseerd’, 600.000 van hen zijn gestorven in ballingschap. Daarnaast werd de Sovjet-Unie in 1932-1933 getroffen door een immense hongersnood ten gevolge van de dekoelakisatie. Daarbij stierven nog eens 7 miljoen mensen.

Literaire sensatie van 2015

Het is een erg donkere periode in de geschiedenis van de Sovjet-Unie, waar tot voor kort het liefst over gezwegen werd. De debuutroman van Guzel Jachina over deze gruwelijke gebeurtenissen, verdient ook daarom veel aandacht en lof. Het boek was alvast in Rusland dé literaire sensatie van 2015, het won talrijke prijzen, waaronder de Big Book Prize, de belangrijkste Russische literaire prijs. Het werd in meer dan twintig talen vertaald.

Zulajka opent haar ogen, een eerbetoon aan alle koelakken

Dit boek is een eerbetoon aan alle koelakken die een stille dood stierven en aan alle gedeporteerden en bannelingen ten tijde van de Stalinterreur. En in het bijzonder aan de grootmoeder van de schrijfster zelf. Zulajka heeft het gehaald. Het boek eindigt met de zin: ‘En zij voelt dat de pijn waarmee de wereld is gevuld niet weg is, maar haar tenminste laat ademhalen.’ Toen moest ik even naar lucht happen. Het boek is uit, maar Zulajka draag ik mee. Ze laat de lezer niet zo gemakkelijk los. U bent gewaarschuwd.

(Taalfoutje gezien? Meld het dan. Alvast bedankt!)

Volg Sophia Magazine op Bloglovin of ontvang voortaan een melding in je mailbox als er een artikel verschijnt. Hoe? Door een – gratis – abonnement op Sophia Magazine te nemen: laat rechts bovenaan deze pagina je e-mailadres achter!